Kanaria Canto

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλο τον κόσμο, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων αναδεικνύει τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες των μουσικών πραγματικοτήτων. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «κοσμοπολιτισμός στην ελληνική ιστορική δισκογραφία».

Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνες και Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε κομμάτι ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το “Κανάρια”.

Ο σκοπός απαντά αρκετές φορές στην ιστορική δισκογραφία, τόσο στην τουρκόφωνη όσο και στην ελληνόφωνη, είτε στην μορφή τραγουδιού είτε ως ορχηστρικό. Μία αναλυτική παρουσίαση της σειράς ηχογραφήσεων βρίσκεται στο πόνημα του Αριστομένη Καλυβιώτη Θεσσαλονίκη – Η μουσική ζωή πριν το 1912 (2015: 122 – 125). Η πρώτη ηχογράφηση φαίνεται πως πραγματοποιείται στην Κωνσταντινούπολη, τον Νοέμβριο του 1907 με τον İbrahim Efendi: “Kanarya kantosu – Hicaz Kanto” (Odeon Cx 1777 – X 54449). Εν συνεχεία, πραγματοποιήθηκαν δύο ηχογραφήσεις στη Θεσσαλονίκη, το 1910, πάλι στην τουρκική.

Η παρούσα ηχογράφηση για την Columbia πραγματοποιήθηκε στην Αμερική, με τραγουδίστρια την Κυριακούλα Αντωνοπούλου (που λόγω της «παράδοσης» των τυπογραφικών λαθών στις ετικέτες, το όνομά της μετατράπηκε σε «Κυρία Κούλα»). Η Αντωνοπούλου το τραγούδησε στα τούρκικα, περίπου τον Ιανουάριο του 1917 στη Νέα Υόρκη, και, όπως διαβάζουμε στην ετικέτα, ο δίσκος απευθύνθηκε στην τουρκική αγορά της Αμερικής.

Στην ετικέτα του δίσκου, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).

Σε όλες τις ιστορικές ηχογραφήσεις, για τις οποίες είναι διαθέσιμο το ηχητικό υλικό, ο σκοπός εκτελείται εντός του αισθητικού πλαισίου του δρόμου χιτζάζ και δεν θα πρέπει να συγχέεται, τόσο με τις νεότερες ηχογραφήσεις και εκτελέσεις του, οι οποίες φαίνεται πως ξεκινούν με την Δόμνα Σαμίου, όσο και με τις διάφορες καταγραφές που φέρουν τον ίδιο τίτλο.

Ο μεν δίσκος της Σαμίου, με τίτλο «Σεργιάνι με την Δόμνα Σαμίου» κυκλοφόρησε από την Εταιρεία Παραγωγής Δίσκων και Μουσικών Εκδόσεων «Σείριος», του Μάνου Χατζιδάκι, το 1986. Το τραγούδι παρουσιάζεται, δε, ως «Αργό τραγούδι Μ. Ασίας». Στο σημείωμα αναφέρεται: «Ερωτικό τραγούδι που ηχογράφησα το 1965 στην Αγιάσο της Μυτιλήνης, από την μεικτή ομάδα των ερασιτεχνών ηθοποιών του χωριού. Το τραγούδι είναι από το χωριό Δερμετζιλί της Χερσονήσου Ερυθραίας της Μ. Ασίας» (βλ. εδώ για την πρωτότυπη ηχογράφηση της Σαμίου). Οι στίχοι του τραγουδιού είναι οι εξής:

Άρχισε καρδιά μου γέλα
Κανάρια
Γέλα σαν τα πρωτινά

Κι ας παγαίνουν οι καημοί μας
Κανάρια
Σαν αντάρα στα βουνά

Tον κελαηδισμό που έχεις
Κανάρια
Να τον είχαν τα πουλιά

Να τον είχαν τα καράβια
Κανάρια
Π' αρμενίζουν με πανιά

Ήθελα και να σε βλέπω
Κανάρια
Την ημέρα μια φορά

Για να παίρνει ο νους μου αέρα
Κανάρια
Κι η καρδιά παρηγοριά

Έκτοτε, η μελωδία αυτή διδάχτηκε κυρίως σε σχολές βυζαντινής μουσικής, οι οποίες ίδρυσαν άτυπα τμήματα διδασκαλίας της παραδοσιακής μουσικής. Επιπλέον, συμπεριλήφθηκε στο ρεπερτόριο ψαλτικών χορωδιών, οι οποίες εκτελούσαν και παραδοσιακά τραγούδια.

Περίπου το 1997–1998 το τραγούδι συμπεριλήφθηκε και στην έκδοση «Η καθ’ ημάς Ανατολή – Τραγούδια από τις πατρίδες των Ελλήνων», που κυκλοφόρησε από την Στέγη Καλών Τεχνών και Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού, με Πρόεδρο τον Νότη Μαυρουδή. Το τραγούδι ερμήνευσε ο Χρόνης Αηδονίδης. Στο σχετικό κείμενο, το οποίο υπογράφεται από τον Γιώργο Κωνστάντζο, αναφέρεται: «Τραγούδι από την Ερυθραία της Μικράς Ασίας. Παρόμοιο τραγούδι, αλλά σε άλλο ήχο, υπάρχει στο Παράρτημα Φόρμιγγος από την Αίνο της Α. Θράκης». Στην εκτέλεση του Αηδονίδη τραγουδιούνται τα παραπάνω πρώτα τέσσερα δίστιχα και στη συνέχεια τα δύο παρακάτω.

Όσον αφορά τις εκδόσεις, η παλαιότερη φαίνεται πως εκδίδεται στο παράρτημα της Φόρμιγγας (χ.χ.: 78). Οι στίχοι του είναι οι εξής:

Η καρδιά μ έχει κλειδάκι
Κανάρια
Έπαρέ το κι άνοιξε
Κανάρια

Έχει μέσα περιβόλι
Κανάρια
Έμβα και σεριάνισε
Κανάρια

Το συγκεκριμένο τμήμα της έκδοσης παρουσιάζεται ως εξής: «Εκ της συλλογής δημοτικών μελών και ασμάτων Συμεών Α. Μανασσείδου, Ιερέως εξ Αίνου […] Κανάρια, Ήχος Πρώτος, 2/4». Η καταγραφή, όπως και όλες στο παράρτημα της Φόρμιγγας, πραγματοποιήθηκε χρησιμοποιώντας βυζαντινή σημειογραφία του νέου συστήματος. Την συγκεκριμένη εκδοχή συναντάμε ηχογραφημένη από την Irma Kolassi, Ελληνίδας Αρμένισσας που γεννήθηκε στην Αθήνα και έκανε καριέρα στην Ευρώπη, αφού μετεγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Πρόκειται για τον δίσκο με τίτλο “Chants Campagnards Du Monde”, σε εναρμόνιση και ενορχήστρωση του Arne Dørumsgaard, που κυκλοφόρησε το 1961.

Η νέα αυτή ζωή του “Κανάρια” ανήκει στο corpus των σκοπών/τραγουδιών που ανασυστήθηκαν ή επινοήθηκαν, στο πλαίσιο του ιδεολογικού κινήματος της «Παράδοσης» και των «Παραδοσιακών» μουσικών, ρεπερτορίων και οργάνων (για μια αναλυτική προσέγγιση βλέπε τα πονήματα της Ελένης Καλλιμοπούλου [Kallimopoulou, 2009] και της Merih Erol [2015]).

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο σκοπός αυτός απαντά και στα Δωδεκάνησα, στο δημοτικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, στον δίσκο με τίτλο «Κάσος: Σκοποί της λύρας», με πρωταγωνιστές την μουσική οικογένεια των Περσέληδων, που επιμελήθηκε ο Λάμπρος Λιάβας και κυκλοφόρησε το 1993, συναντάμε ηχογράφηση με τίτλο “Κανάρια”. Πρόκειται για σκοπό ο οποίος παρουσιάζει συγγένειες με το «Κανάρια» από την Ερυθραία, ή από την Αίνο.

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης

The network in which the Greek-speaking urban folk-popular song participates, constantly conversing with its co-tenants, is magnificent. Discography has already provided important tools in understanding the relationships developed with the Canzone Napoletana, the French chansons, the music of the Jewish ecumene, the Spanish world, the territories of the Russian Empire and countless other sub-networks. These cultural grids interacted with Greek music from the period of the Ottoman Empire forming a borderless and syncretic cultural context. These networks, through various paths, met the network of Greek-speaking musicians. Naturally, in the large urban centers of the Ottoman Empire around the Mediterranean Sea, the "conversations" of Greek-speaking Muslims with their fellow Turkish-speaking ones were more than intense. The relevant evidence demonstrates the musical exchanges between them and elucidate an ecumene where everyone contributed to the great musical "melting-pot", and where everyone may draw from it, as well as to redeposit it, in a new form, with a reformulated text and its meaning, with sometimes clear and sometimes blurred references to its pre-text, until someone else pulls it out again, through the "melting-pot", so that it becomes clear that there is no end in this recreating and dynamic process where fluidity prevails. A case that comes from such repertoires is the song "Kanaria".

The tune is found several times in historical discography, both in the Turkish-speaking and in the Greek-speaking one, either in the form of a song or as an instrumental version. A detailed presentation of the series of recordings can be found in Aristomenis Kalyviotis' book Thessaloniki – I mousiki zoi prin to 1912 (Thessaloniki – The musical life before 1912, 2015: 122 – 125). The first recording seems to have been made in Constantinople (Istanbul), in November 1907, with Ebrahim Efendi: "Kanarya kantosu – Hicaz Kanto" (Odeon Cx 1777 – X 54449). Subsequently, two recordings were made in Thessaloniki, in 1910, again in Turkish.

The present recording by Columbia was made in America, with singer Kyriakoula Antonopoulou (whose name, due to the "tradition" of typographical errors on the labels, was changed to "Kyria Koula", meaning "Mrs. Koula"). Antonopoulou sang it in Turkish, around January 1917, in New York, and the record was addressed to the Turkish market in America, as we can see on the label.

On the label of the record, the song is characterized as "kanto". In other words, it is considered part of the repertoire of the kantolar, a term that seems to have been first used by Turkish-speaking Muslims mainly in large urban centers and especially in Constantinople since the time when Italian troupes performed there. Although initially the kantolar were associated only with theatrical music, they soon became autonomous, when the term "kanto" (singular form of kantolar) came to describe any popular and light secular singing forms (see Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).

In all historical recordings, for which the audio material is available, the tune was performed within the aesthetic context of the Hitzaz dromos (mode) and should not be confused, both with its newer recordings and performances which seem to have begun with Domna Samiou, as well as with the various recordings bearing the same title.

Samiou's album was released by Manos Chatzidakis’ record production and music publishing company "Seirios" in 1986. The song was presented as a "Slow song from Asia Minor". The note states: "A love song that I recorded in 1965 in Agiasos, Mytilene, by the mixed group of amateur actors of the village. The song comes from the village of Dermetzili in Erythrae (Karaburun) Peninsula, in Asia Minor". The lyrics of the song are as follows:

My heart, start laughing
Canaries
Laugh like before

And let our sorrows go
Canaries
Like the fog invading the mountains

The birds wish they’d had
Canaries
The chirping that you have

The ships that glide with sails
Canaries
Wish they’d had the chirping that you have

I wish I’d see you
Canaries
Once a day

So my mind to get a breath of air
Canaries
And to receive comfort for my heart

Since then, this melody was taught mainly in Byzantine music schools, which established informal departments for the teaching of traditional music. Moreover, it was included in the repertoire of chanting choirs that also performed traditional songs.

Around 1997–1998, the song was included in the album "I kath’ imas Anatoli – Tragoudia apo tis patrides ton Ellinon" (According to us, East – Songs from the homelands of the Greeks), released by the Cultural Center of the Ministry of Culture, with Notis Mavroudis as President. The song was performed by Chronis Aidonidis. The relevant text, which is written by Giorgos Konstantzos, states: "A song from Erythrae, in Asia Minor. A similar song, but in a different echos (byzantine mode), is in the Forminga supplement (chanting historical periodical) from Ainos (Enez), in Eastern Thrace". The above first four couplets and then the following two can be heard in Aidonidis’ performance.

As for the publications, the older one seems to be the one published in the Forminga supplement (n.d.: 78). Its lyrics are as follows:

My heart has a small key
Canaries
Take it and open
Canaries

It has an orchard inside
Canaries
Come in and have a stroll
Canaries

This section of the publication is presented as follows: "From the collection of dimotiko (folk) melodies and songs by Symeon A. Manasseidis, Priest from Ainos […] Kanaria (Canaries), Echos Protos (First byzantine mode), 2/4". The transcription, like all the transcriptions in the Forminga supplement, was made using Byzantine new system notation. This specific version was recorded by Irma Kolassi, a Greek Armenian who was born in Athens and made a career in Europe, after relocating to Paris. It is the album entitled "Chants Campagnards Du Monde" harmonized and orchestrated by Arne Dørumsgaard, released in 1961.

This new life of the song "Kanaria" belongs to the corpus of tunes/songs that were reconstructed or invented in the context of the ideological movement of "Tradition" and of "Traditional" music, repertoires and instruments (for a more detailed approach see the publications of Eleni Kallimopoulou [Kallimopoulou, 2009] and Merih Erol [2015]).

It is worth mentioning that this tune is also found in the Dodecanese, in the dimotiko repertoire. More specifically, in the album entitled Kasos: Skopoi tis lyras" (Kasos: Tunes of the lyre), with the Perselidis musical family, edited by Lampros Liavas and released in 1993, one can find a recording entitled "Kanaria". It is a tune that presents affinities with the song "Kanaria" from Erythrae (Karaburun) or Ainos (Enez).

Research and text: Nikos Ordoulidis