Υπό τον Μαροκινόν ήλιον

Υπό τον Μαροκινόν ήλιον

Ypo ton Marokinon ilion

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά γαλλικά τραγούδια, τα οποία οικειοποιήθηκαν μεταξύ άλλων και Έλληνες μουσικοί. Η οικειοποίηση είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Η γαλλική οικουμένη δανείζει τα chansons της, τα οποία κουβαλούν μια δυναμική παράδοση τραγουδοποιΐας και επιτέλεσης. Το Παρίσι, η Μονμάρτη και τα cabarets artistiques επηρεάζουν τις μουσικές του κόσμου. Η ατμόσφαιρα από το Chat Noir, το οποίο λειτούργησε από το 1881, φτάνει και στην ελληνική οικουμένη. Τέτοιου τύπου μουσικοί τόποι, τα περίφημα καφέ σαντάν, προκύπτουν στην Αθήνα αλλά και σε άλλα αστικά κέντρα του ελληνικού κράτους. Αυτά τα γαλλικά τραγούδια εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει και καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. 

Η εν λόγω ηχογράφηση αποτελεί διασκευή με ελληνικούς στίχους του γαλλικού τραγουδιού "Sous le soleil Marocain", σε μουσική του Romain Desmoulins (Μασσαλία, 1 Σεπτεμβρίου 1881 -  Παρίσι, 3 Ιανουαρίου 1939) και στίχους του Lucien Dommel (Lucien Kleinpeter, Παρίσι, 14 Ιουνίου 1882 - Παρίσι, 10 Απριλίου 1964) και της συζύγου του Valfy (Valentine Kleinpeter-Philippo, 1890-1935).

Η παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε στο Παρίσι από τις Éditions Dommel.

Eνδιαφέρουσες πληροφορίες για το τραγούδι και το ιστορικό του πλαίσιο καταγράφονται στον ιστότοπο του Centre des Musiques Traditionnelles Rhône-Alpes:

«Το τραγούδι γράφτηκε το 1925 και πλέον θεωρείται ως μέρος του ρεπερτορίου κομμουνιστικών τραγουδιών. Εκείνη την εποχή, η Γαλλία είχε εμπλακεί στον πόλεμο του Ριφ (βερβέρικη, αγροτική και ορεινή περιοχή του βόρειου Μαρόκου), μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας μας που άφησε ελάχιστα σημάδια στη συλλογική μνήμη. Σε μαροκινό έδαφος που τελούσε υπό γαλλική κυριαρχία από το 1912, ο γαλλικός και ο ισπανικός στρατός αντιτάχθηκαν από το 1921 έως το 1926 στον Στρατό για την Απελευθέρωση του Μουσουλμανικού Κόσμου, ένα κίνημα εξέγερσης του Ριφ υπό την ηγεσία του Abd el-Krim.

Στις αρχές της ίδιας δεκαετίας, ως αντίθετο στον ιμπεριαλισμό, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (PCF) προσχώρησε στην Τρίτη Διεθνή. Ένας από τους όρους ήταν να υποστηρίξει τα αντιαποικιακά επαναστατικά κινήματα. Το 1925, το σύνολο των Γάλλων και Ισπανών αριστερών ένωσαν τις δυνάμεις τους προχωρώντας σε τεράστιες απεργίες και διαδηλώσεις στις οποίες συμμετείχε ιδιαίτερα η νεολαία, συνδυάζοντας την υποστήριξή της στον Abdelkrim με τον αντικαπιταλισμό. Στη Γαλλία, το κεντρικό σύνθημα ήταν γύρω από την "κεντρική επιτροπή δράσης κατά του πολέμου του Ριφ και των φόρων του υπουργού Οικονομικών Caillaux".

Το "Sous le soleil marocain" γράφτηκε σε αυτό το αγωνιστικό πλαίσιο το 1925, τη χρονιά που η Γαλλία ενεπλάκη στη σύγκρουση του Ριφ, η οποία ξεκίνησε το 1921 με τη μάχη του Anoual, όπου ο Abd el Krim συνέτριψε τις δυνάμεις του Ισπανού στρατηγού Sylvestre. Το τραγούδι αποτελεί μέρος ενός corpus που αποδίδεται στο PCF, στο οποίο βρίσκουμε κι άλλα τραγούδια με ακόμη πιο σαφείς τίτλους, όπως το "Le Maroc aux Marocains" ("Το Μαρόκο στους Μαροκινούς"). Με αίτημα την αποκατάσταση της ειρήνης, την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας του Ριφ και την απόσυρση των γαλλικών στρατευμάτων, αυτά τα δημοφιλή αντιμιλιταριστικά τραγούδια θεωρούνταν από την κυβέρνηση ως τραγούδια τα οποία διατάρασσαν τη δημόσια τάξη. Οι συλλήψεις ήταν αθρόες και τα τραγούδια που εναντιώνονταν πιο ανοιχτά κατά του πολέμου του Ριφ λογοκρίνονταν μόλις γίνονταν γνωστά στο κοινό.

Στους στίχους του "Sous le soleil marocain" εντοπίζουμε τους τρεις βασικούς πυλώνες του PCF της εποχής: αντικαπιταλισμός, αντιμιλιταρισμός, αντιαποικισμός. [...]

Παρότι η ανάμνηση του Πολέμου του Ριφ είχε ήδη εσκεμμένα αποκρυφτεί από το τέλος της σύγκρουσης, το "Sous le soleil marocain" διατήρησε τη θέση του στο γαλλικό ρεπερτόριο. Το τραγούδι ήταν σίγουρα σχετικά αποδεκτό, παρά το γεγονός ότι προερχόταν από μια ιδεολογία που ήταν κάθε άλλο παρά ομόφωνα ανεκτή. Παραδόξως, απαλλαγμένο από την πολιτική του διάσταση, το τραγούδι θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο ρεπερτόριο των "αποικιακών" ή "εξωτικών" τραγουδιών διότι ουσιαστικά χρησιμοποιεί μια σχετικώς στερεότυπη δομή που θυμίζει τραγούδια υπέρ της αποικιοκρατίας, η οποία ωστόσο εξυπηρετεί τον αντίθετο σκοπό. [...]».

Στη γαλλική ιστορική δισκογραφία ηχογραφήθηκε αρκετές φορές. Ενδεικτικά:

- Perchicot, Γαλλία 1925 (Disque Francis Salabert 492 - 118)
- Mr Gelnard, Γαλλία 1925; (Disque Excelsior R16-2 - 13)
- Berthe Delny, Παρίσι, 15 Σεπτεμβρίου 1925 (Gramophone BT 1794-1 - 233303 - K3049)
- Paul Godwin Orchestre, πιθανόν Βερολίνο 1925 (Reneyphone 2073 at - F 40545)

Η ελληνική παρτιτούρα, σε στίχους του Αιμίλιου Δραγάτση, οι οποίοι δεν έχουν καμία σχέση με τους πρωτότυπους γαλλικούς, και με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου», κυκλοφόρησε στην Αθήνα από τους Γαϊτάνο - Κωνσταντινίδη - Σταρρ.

Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα συλλεχθέντα στοιχεία, το τραγούδι με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου» ηχογραφήθηκε δύο ακόμα φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:

- Γιώργος Βιδάλης - Π. Θεοδοσίου, Αθήνα 1927 (Odeon GO 477 - GA 1233)
- Γιώργος Σαβαρής - Τζον Μηλιάρης - Λουσιέν, Αθήνα 1927 (Columbia UK 8077)

Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Γαϊτάνος & Σία», πιθανότατα αναφορά στον εκδότη της παρτιτούρας του τραγουδιού. Η αναφορά αυτή ίσως μαρτυρά τις σύνθετες σχέσεις που προέκυψαν μεταξύ των μέχρι τότε ισχυρών μουσικών εκδοτικών οίκων με τις δισκογραφικές εταιρείες. Ενδεχομένως, οι εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι ίσως να ήταν από τους ελάχιστους φορείς με αναγνωρισμένα πνευματικά δικαιώματα επί των μουσικών έργων, να λάμβαναν μέρος των δικαιωμάτων των ηχογραφημάτων, στο νέο πλαίσιο της δισκογραφικής βιομηχανίας.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης

At the beginning of the 20th century, Europe is living in peace and prosperity. The “Belle Époque” is an outgrowth of previous important historical events and developments. The networks that are created and which evolve funnel both people and their products, tangible and intangible. It is within this multi-layered world that sound recording and sound reproduction is invented. Early record labels send mobile crews literally all over the world to record local musicians. The range of the repertoire is endless. Cosmopolitanism in large urban centers favors polystylisms and polymorphisms. Colonialism, revolutions, conflicts, refugee flows; the theater, cinema, radio, photography, orchestras’ tours, but also circulations in all kinds of commercial channels in a world that evolves dynamically and anisotropically, form a complex network of “centers” and “peripheries” in alternating roles setting musical idioms in motion, both literally and figuratively. The network in which the Greek-speaking urban popular song participates, constantly conversing with its co-tenants, is magnificent. Discography has already provided important tools in understanding the relationships that developed between “national” repertoires. The result of this ongoing research is “Cosmopolitanism in Greek Historical Discography”.

One of these fascinating networks concerns French songs, which were appropriated by Greek musicians, among others. The appropriation is twofold: on the one hand are the lyrics, which are now in Greek (often, in fact, they have nothing to do with the original ones), and, on the other hand, the performance practices: different instrumentation, different singing style, often differences in melodic and rhythmic forms and in the harmonies. Greek musicians adapt what they heard to their own condition, based on their own capabilities. The French ecumene lends its chansons, which carry a dynamic tradition of songwriting and performance. Paris, Montmartre and the cabarets artistiques influence the music of the world. The atmosphere from the Chat Noir, which had been operating since 1881, also reaches the Greek world. Music venues of this type, the famous “cafés chantants”, appeared in Athens but also in other urban centers of the Greek state. These French songs were exported to the Greek-speaking world either directly or indirectly, through other repertoire networks. In any case, the circulation of musics is already a reality before the 20th century with theatrical and musical performances tours, but also with the networks of music publishing houses. Discography is not only embedded in this context, but also plays a key role in its transformation.

This recording is an adaptation with Greek lyrics of the French song "Sous le soleil Marocain", set to music by Romain Desmoulins (Marseille, September 1, 1881 - Paris, January 3, 1939) and lyrics by Lucien Dommel (Lucien Kleinpeter, Paris, June 14 1882 - Paris, April 10, 1964) and his wife Valfy (Valentine Kleinpeter-Philippo, 1890-1935).

The musical score of the song was published in Paris by the Éditions Dommel.

Interesting information about the song and its historical context can be found on the website of the Centre des Musiques Traditionnelles Rhône-Alpes:

"The song was written in 1925 and is now considered part of the repertoire of communist songs. At that time, France was involved in the Rif war (Berber, rural and mountainous region of northern Morocco), one of the darkest pages of our history that left little mark on our collective memory. In Moroccan territory under French rule since 1912, the French and Spanish armies opposed from 1921 to 1926 the Army for the Liberation of the Muslim World, a Rif insurgency led by Abd el-Krim.

At the beginning of the same decade, as naturally being opposed to imperialism, the Communist Party of France (PCF) joined the Third International. One of the conditions was to support the anti-colonial revolutionary movements. In 1925, all the French and Spanish leftists joined forces in massive strikes and demonstrations in which the youth most notably participated, combining their support for Abdelkrim with anti-capitalism. In France, the central slogan was around Finance Minister Caillaux's 'central action committee against the Rif war and taxes'.

'Sous le soleil marocain' was written in this competitive context in 1925, the year France became involved in the Rif conflict, which began in 1921 with the Battle of Anual, where Abd el Krim crushed the forces of the Spanish General Sylvestre. The song is part of a corpus attributed to the PCF, in which we find other songs with even clearer titles, such as "Le Maroc aux Marocains" ("Morocco to the Moroccans"). Calling for the restoration of peace, the independence of the Rif Republic and the withdrawal of French troops, these popular anti-militarist songs were considered by the government to be songs that disturbed public order. Arrests were numerous, and Rif's more openly anti-war songs were censored as soon as they became public knowledge.

In the lyrics of 'Sous le soleil marocain', the three main pillars of the PCF of the time can be found: anti-capitalism, anti-militarism, anti-colonialism. [...]

Although the memory of the Rif War had already been deliberately hidden since the end of the conflict, 'Sous le soleil marocain' retained its place in the French repertoire. The song was certainly relatively acceptable, despite the fact that it came from an ideology that was far from unanimously tolerated. Paradoxically, stripped of its political dimension, the song could be placed in the repertoire of 'colonial' or 'exotic' songs because it essentially uses a relatively stereotypical structure reminiscent of pro-colonial songs, which nevertheless serves the opposite purpose. [...]".

It was recorded several times in French historical discography. For example:

- Perchicot, France, 1925 (Disque Francis Salabert 492 - 118)
- Mr Gelnard, France, 1925; (Disque Excelsior R16-2 - 13)
- Berthe Delny, Paris, September 15, 1925 (Gramophone BT 1794-1 - 233303 - K3049)
- Paul Godwin Orchestre, probably in Berlin, 1925 (Reneyphone 2073 at - F 40545)

The Greek musical score, with lyrics by Aimilios Dragatsis (they have nothing to do with the original ones) and under the title "Kato apo ton ilio tou Marokou" (under the sun of Morocco), was published in Athens by the Gaitanos - Konstantinidis - Starr publishing house.

According to the data collected so far, the song under the title "Kato apo ton ilio tou Marokou" was recorded two more times in Greek historical discography:

- Giorgos Vidalis - P. Theodosiou, Athens, 1927 (Odeon GO 477 - GA 1233)
- Giorgos Savaris - Tzon Miliaris - Lousien, Athens, 1927 (Columbia UK 8077)

The label of the record reads "Gaitanos & Sia" (Gaitanos & Co), probably a reference to the publisher of the song's musical score. This reference perhaps testifies to the complex relations that arose between the previously powerful music publishing houses and record labels. It is probable that the publishing houses, which perhaps were among the few entities with recognized copyrights on musical works, would receive part of the recording rights in this new context of the recording industry.

Research and text: Leonardos Kounadis and Nikos Ordoulidis

Αρχείο Κουνάδη

Kounadis Archive

Homocord

Homocord

02/10/1928

02/10/1928

Ν. Διονυσόπουλος, Λ. Κουνάδης

cc

Δίσκος 10'' (25 εκατοστών)

10 in. (25 cm)

Ελληνικά

Greek

Homo_G4_32055_YpoTonMarokinonIlio

Αθήνα (;)

Athens (?)

[Γαλλικοί στίχοι: Dommel, Valfy
Ελληνικοί στίχοι: Δραγάτσης Αιμίλιος]

[French lyrics: Dommel, Valfy
Greek lyrics: Dragatsis Aimilios]

Ορχήστρα Χομοκόρδ

Homocord Orchestra

G. 4-32055

G 831

2:42

Δισκοθήκη Αρχείου Κουνάδη

Kounadis Archive Record Library