Leblebidji Horhor II

Leblebidji Horhor II

Leblebidji Horhor II

Οι μεταρρυθμίσεις που εισάγει η Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1839 έως το 1876 με το επονομαζόμενο “Tanzimat” αναδιαμορφώνουν το τοπίο σε ποικίλες πτυχές της κοινωνικής πραγματικότητας. Γενικότερα, ο ευρύτερος 19ος αιώνας αποτελεί κομβικό χρονικό σημείο για την πορεία της Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια του οποίου ο Σουλτάνος και η Διοίκηση κοιτούν προς την Ευρώπη και εισάγουν αλλαγές στους θεσμούς. Όσον αφορά στα μουσικά, αναμφίβολα η διάλυση της στρατιωτικής ορχήστρας των γενιτσάρων που έλαβε χώρα το 1826, αλλά και ο διορισμός του Giuseppe Donizetti ως Istruttore Generale της Αυλής το 1828, αποτελούν δείγματα της αποφασιστικότητας για αλλαγή (βλ. και Κοκκώνης 2017b: 133).

Εντός αυτού του πλαισίου γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη ο Αρμένης Dikran Tchouhadjian (Տիգրան Չուխաճեան, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1837 – Σμύρνη, 11 Μαρτίου 1898), που μέλει να συνθέσει ένα έργο-ορόσημο για τα οθωμανικά (και ευρύτερα για τα «ανατολικά») δεδομένα. Πρόκειται για το περίφημο τρίπρακτο μουσικό-θεατρικό “Leblebici Horhor Ağa” (Χορ-χορ αγάς, στραγαλοπώλης), σε λιμπρέτο στα οθωμανικά τουρκικά του επίσης Αρμένιου Takvor Nalyan (Hasköy, Κωνσταντινούπολη, 1843 - 1876).

Η παρούσα ηχογράφηση περιλαμβάνει ορχηστρική εκτέλεση του τραγουδιού “Bahar geldi”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Ήρθε η Άνοιξη».

Η δημοφιλία που θα αποκτήσει η εν λόγω παράσταση, και φυσικά και η μουσική της, είναι άνευ προηγουμένου, και θα επηρεάσει λόγιους και λαϊκούς μουσικούς, τόσο εντός της Αυτοκρατορίας όσο και εκτός. Η μουσική του έργου επικοινωνεί ξεκάθαρα με τις δυναμικές ευρωπαϊκές παραδόσεις του μουσικού θεάτρου, οι οποίες βρίσκονται σε μόνιμη εξέλιξη. Προέρχονται, δε, από την Γαλλία, την Αυστρία, την Ιταλία και την Γερμανία, από την εποχή του Μπαρόκ και της opera seria, μέχρι τις σύγχρονες εκδοχές της οπερέτας. Ακούγοντας τον «Χορ Χορ», κάποιος και κάποια αντιλαμβάνεται πως ο Tchouhadjian, ο οποίος σημειωτέον σπούδασε και στην Ευρώπη, συνομιλεί με την “Die Entführung aus dem Serail” και τον “Don Giovanni” του Wolfgang Amadeus Mozart, τον “Don Pasquale” του Gaetano Donizzeti, αλλά και με το αυστριακό βαλς και το γερμανικό Singspiel. Γι’ αυτό, ίσως, στην σχετική βιβλιογραφία ο «Χορ Χορ» καλείται πότε μιούζικαλ και οπερέτα, και πότε όπερα ή όπερα μπούφα. Εντός, βέβαια, αυτού του αισθητικού οικοδομήματος εντάσσονται και τα, αυτοεξωτικά πολλές φορές, ανατολικότροπα μοτίβα, ακολουθώντας πιστά τις επιταγές των εθνικών σχολών της Ευρώπης.

Το έργο φαίνεται πως παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο French Theatre (Le Palais de Cristal) της Κωνσταντινούπολης τον Νοέμβριο του 1875 από την Ottoman Opera troupe (Οθωμανική Θεατρική Ομάδα Όπερας). Στην λονδρέζικη εφημερίδα The Musical World, όμως, στο φύλλο της 2ας Οκτωβρίου του 1875, διαβάζουμε ότι «Μια άλλη τουρκική κωμική όπερα, σε σύνθεση του M. Tchohadjian και με τίτλο Leblebidji Khorkor, Χορχορ, ο Πωλητής Στραγαλιών, θα παιχτεί κατά την διάρκεια του ερχόμενου Ραμαζανιού στο Guedik Pasha Theatre στην Κωνσταντινούπολη».

Επίσης, το 1889 δημοσιεύεται στην Νέα Υόρκη η “Appletons’ Annual Cyclopaedia and Register of Important Events of the Year 1886”. Στο βιβλίο αυτό, στην σελίδα 599, διαβάζουμε:

«1876-Από περιέργεια, πρέπει να αναφέρουμε την παράσταση μιας τούρκικης οπερέτας, “Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς”, από τον ιμπρεσάριο του θιάσου Τσοχατζιάν, στην Κωνσταντινούπολη. Η μουσική, αν και μέχρι ένα βαθμό χτισμένη επάνω σε τουρκικά μοτίβα, ακολουθεί πλήρως τα ιταλικά μοντέλα, με το σκηνικό να τοποθετείται στην εποχή των Γενιτσάρων∙ προτιμήθηκε η επίδειξη πολυτελών κοστουμιών με σκοπό να προσελκυσθεί ένα κοινό που προτιμάει περισσότερο το θέαμα παρά την σχολαστικότητα στα μουσικά του γούστα».

Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς», στη μακρά διαδρομή του που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, γνώρισε τεράστια επιτυχία και απήχηση∙ ανέβηκε σε θεατρικές σκηνές αναρίθμητων πόλεων, ανάμεσά τους το Κάιρο, η Βιέννη, η Σμύρνη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Ερεβάν, η Βενετία, το Μπακού, η Νέα Υόρκη, η Πασαντίνα κ.ά., αλλά και στη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία κ.ά., και αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο και δημοφιλές μουσικό έργο που γράφτηκε στα τουρκικά. (Δες εδώ την τηλεοπτική μεταφορά της οπερέτας, παραγωγής του 1975, από την Istanbul Devlet Opera ve Balesi [Κρατική Όπερα και Μπαλέτο Κωνσταντινούπολης]).

Το καλοκαίρι του 1883, από τις 11 Ιουλίου μέχρι τις 13 Σεπτεμβρίου, η «Αρμενική Θεατρική Ομάδα της Τουρκικής Οπερέτας», υπό την καθοδήγηση του ηθοποιού, τραγουδιστή, ιμπρεσάριου και θιασάρχη Séropé Benglian (Serovpe Bengliyan, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1835 - Αλεξάνδρεια, 1900), θα παρουσιάσει την οπερέτα, μαζί με άλλα έργα του ίδιου συνθέτη, στο θέατρο του Φαλήρου.

Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς» ενθουσίασε το ελληνικό κοινό, μεταφράστηκε στα ελληνικά και παίχτηκε πολλές φορές, κυρίως από αρμενικούς, τουρκικούς, αρμενοτουρκικούς και ελληνικούς θιάσους. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία (βλ. Σκανδάλη, 2022: 313-326), έως το 1915 καταγράφονται σε ελληνικές πηγές τριανταμία παραστάσεις εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας, ενώ στο διάστημα 1915-1934 πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα τριαντατέσσερις παραστάσεις (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ). Η επίδρασή του στην ανάπτυξη του κωμειδυλλίου και της ελληνικής οπερέτας υπήρξε καταλυτική, ενώ μελωδίες και τραγούδια του επηρέασαν και συνθέτες του ρεμπέτικου. Όπως σημειώνει ο Γιώργος Λεωτσάκος (βλ. Γιώργος Λεωτσάκος, «Αρμενία: Οδοιπορικό Δίπτυχο. ΙΙ: απαραιτήτως μουσικό!») αποτέλεσε «αναπόσπαστο κομμάτι της νεότερης ελληνικής μουσικής ιστορίας».

Ενδεικτικές της επιρροής είναι οι ηχογραφήσεις που πραγματοποίησαν Έλληνες μουσικοί (στην τουρκική και στην ελληνική γλώσσα) την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, αλλά και αργότερα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται:

- “Leblebidji Horhor I a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902a - X 58590/1)
- “Leblebidji Horhor II a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902b - X 58590/2)
- “Leblebidji Horhor III a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902c - X 58590/3)
- “Leblebidji Horhor IV a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902d - X 58590/4)
- “Leblebidji”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], πιθανόν Θεσσαλονίκη, 1909 (Odeon XSC 74 - X 54740)
- “Μπαχάρ Γκελντί”, Λευτέρης Μενεμενλής, Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912 (Favorite 7071-t - 1-55053 & Columbia USA E-6127)
- “Σ' αγαπώ”, Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20181 - 8092)
- “Τα παλικάρια του Κιόρογλου”, Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1928 (Columbia UK 20216 - 8208)
- “Χορχόρ-Αγάς”, Αντώνης Νταλγκάς, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (HMV BF 1848 - AO 259)
- “Σ' αγαπώ, σε ποθώ”, Τέτος Δημητριάδης, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 11 Φεβρουαρίου 1925 (Victor BVE 33739 - 79076)
- “Ο Αρμένης”, Κυριάκος Μαυρέας, Αθήνα, 1929 (Columbia UK W 20465 - 8339)

Θα πρέπει, επιπλέον, να σημειώσουμε και τις διασκευές ορισμένων εκ των πιο δημοφιλών μουσικών σκοπών του έργου, όπως για παράδειγμα η περίπτωση της ηχογράφησης «Ο καφές», από τους Γιώργο Σαβαρή, Τζον Μηλιάρη και Λουκιανό Μηλιάρη, υπό την διεύθυνση του πιανίστα Σώσου Ιωαννίδη. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1927 και στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε (το εξωτικό) «τραγούδι ανατολίτικο» (Columbia 20048 - 8046). Επικοινωνεί, δε, με το τραγούδι “Çıtkırıldım”, που το συναντάμε στον «Χορχόρ Αγά».

Επίσης, ορισμένοι από τους σκοπούς του έργου φαίνεται πως είναι γνωστοί και στο νησί της Λέσβου, με το χωριό της Αγιάσου να πρωταγωνιστεί στις οικειοποιήσεις. Αφενός, μαρτυρούνται παραστάσεις του έργου στην πόλη της Μυτιλήνης τουλάχιστον από το 1934, όταν – όπως αποδελτιώνει το «Αναγνωστήριο Αγιάσου» — η τοπική εφημερίδα Το Φως, στις 12/3/1934, αναγγέλλει: «Τουρκική Οπερέττα: Μεταφέρει από απόψε τας παραστάσεις της στο “Πάνθεον”. Θα παίξη την αθάνατη τουρκική οπερέττα, τον Λεπλεμπετζή “ΧΟΡ - ΧΟΡ ΑΓΑ”. Ο θίασος προσκληθείς αναχωρεί αύριον εις Αθήνας». Αφετέρου, ο Νίκος Διονυσόπουλος ηχογραφεί μουσικούς στην Αγιάσο το 1989, οι οποίοι εκτελούν το κομμάτι με τίτλο «Χορ Χορ Αγάς», το οποίο και συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997). Στην εν λόγω ηχογράφηση, ακούγονται με την σειρά τα εξής μουσικά θέματα, τα οποία προέρχονται από τραγούδια του «Χορ Χορ Αγά»: Çıtkırıldım - Biz Köroğlu yavrusuyuz korkmayız ή Köroğlu - Çıtkırıldım.

Αποσπάσματα από την οπερέτα, σε μεταγραφή για πιάνο από τον J. Assadour, εκδόθηκαν σε παρτιτούρα στη Θεσσαλονίκη από τον μουσικό οίκο S. Paulman και από τον Sam Yoel.

Αναφορικά με τις μη ελληνικού ενδιαφέροντος ηχογραφήσεις θα πρέπει να σημειώσουμε τα εξής:

Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Allan Kelly, το 1905 πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη οι ηχογραφήσεις “Leblebidge” (144s - Z-0100000), από τη Musique du Gramophone, και “I Leblebdji khorkhoro” (482r - X-100017) και “II Leblebdji khorkhoro” (483r - X-100018), από τη La Musique du Gramophone (Turkish). Tο 1906 η Orchestra Gramophone πραγματοποίησε τις ηχογραφήσεις “Quadrille Leblebidji, figs 1-2-3” (1642r - 2-10333 2-10598 X-100091) και “Quadrille Leblebidji, figs 4-5“ (1643r - 2-10334 2-10599 X-100092).

Τον Μάρτιο του 1909 ο Ovanes (Ovannes) Efendi ηχογράφησε στη Σμύρνη το "Bahar Yaldi Leblebedji" (Gramophone 12797b - 6-12847) και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς στη Θεσσαλονίκη η MUSIQUE DE L‘ECOLE DES ARTS ET METIERS, SALONIQUE πραγματοποίησε την ηχογράφηση με τίτλο “Leblebedje Horhor Aga“ (Gramophone 13493b - 2-10245).

Γύρω στα 1911 η ορχήστρα Orfeon θα ηχογραφήσει στην Κωνσταντινούπολη αποσπάσματα της οπερέτας για την ομώνυμη δισκογραφική εταιρεία (βλ. εδώ και την παρούσα ηχογράφηση).

Καταγράφονται, επίσης, τρεις ηχογραφήσεις στη Favorite, τον Φεβρουάριο του 1911 στην Κωνσταντινούπολη, από τον Küçük Benliyan Efendi, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται και ο “Köroğlu” (4418-t - 1-55241).

Εντοπίζονται, ακόμα, πέντε ηχογραφήσεις τραγουδιών της οπερέτας από τον Αρμένιο τραγουδιστή Ovan(n)es Effendi, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 1912 στη Σμύρνη για λογαριασμό της Favorite. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν τα τραγούδια “Souz souz” (7072-t - 1-55054), “Bahar Geldi” (7071-t - 1-55053) και “Biz Köroğlu Yavrusuyuz Korkmayız” (1-55045). Τέλος, σημειώνουμε μία αχρονολόγητη ηχογράφηση στη Favorite από την Ertuğrul Yatı Orkestrası υπό τη διεύθυνση του Mr. Lange (Leblebici [Milli Marş], 1-51228).

Καταγράφονται, τέλος, δύο ηχογραφήσεις με τίτλο "Leblebiji Hor Hor Agha" τις οποίες πραγματοποίησαν μεταξύ 1922-1926 στη Νέα Υόρκη οι Torcom Bézazian και Edna White για τη Sohag (14A & 14B). Η μία από τις δύο ηχογραφήσεις περιλαμβάνει ένα ντουέτο από την οπερέτα (βλ. εδώ).

Ορισμένοι σκοποί του έργου φαίνεται πως πέρασαν και στα εβραϊκά ρεπερτόρια των Ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων. Το 1902, ο εκδοτικός οίκος της Νέας Υόρκης, Hebrew Publishing Company, τυπώνει το βιβλίο με τίτλο “The European Jewish wedding” (Di originele yidishe khasene). Η έκδοση, που βρίσκεται ψηφιοποιημένη στην Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Αμερική, περιέχει καταγραφές του Herman Shapiro, παραδοσιακών μελωδιών του γάμου από το Yiddish/Klezmer ρεπερτόριο. Η καταγραφή αριθμός 2 στη σελίδα 1 και με τίτλο “Zmiros” εντοπίζεται στον «Χορ Χορ». Συγκεκριμένα, πρόκειται για το τραγούδι με τίτλο “Çıtkırıldım”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Εύθραυστο» (βλ. εδώ, εδώ, εδώ και εδώ για την εμφάνιση του τραγουδιού και στην ελληνική δισκογραφία). Ο σκοπός εντοπίζεται και στην εβραϊκή δισκογραφία της Αμερικής. Στις 10 Μαΐου του 1923, στη Νέα Υόρκη, ο διάσημος Naftule Brandwein και η ορχήστρα του ηχογραφούν ένα ποτ-πουρί με τον τίτλο “Turkische Yalle Vey Uve-Tanz (Turkish Dance)” (Victor B-27892 - 73895-A). Μετά το 1’ 38’’, ακούγεται ο εν λόγω σκοπός. Αξιοσημείωτο είναι πως στην άλλη πλευρά του δίσκου βρίσκεται το περίφημο “Heiser Bulgar” (Victor B-27889 - 73895-B), το οποίο επίσης εμφανίζεται στην ελληνική δισκογραφία ως «Χασάπικο σερβικό», αργότερα ως «Μακεδών» και, εντέλει, ως το διάσημο από την ταινία «Ρεμπέτικο» «Της Αμύνης τα παιδιά».

Ο εν λόγω σκοπός, το “Çıtkırıldım”, εντοπίζεται και στην σερβική δισκογραφία. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί (με την ευγενική υπόδειξη του Nikola Zekić) δύο ιστορικές ηχογραφήσεις: Η πρώτη προέρχεται από έναν κατάλογο της Pathé, μάλλον του 1910, όπου εμφανίζεται η υψίφωνος Cipora Papić να τραγουδάει το κομμάτι με τίτλο “Керемеле” (16938). Η δεύτερη ηχογράφηση, με τον τίτλο “Keremejle”, πραγματοποιήθηκε από την ηθοποιό και τραγουδίστρια Draga Spasić για την Homocord, μάλλον το 1928-1929 (Se 4-038, TM31237). Ο ήχος αυτής της καταγραφής ταυτίζεται με τον μουσικό σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος συνέχισε και αργότερα να είναι παρόν στο σερβικό ρεπερτόριο, με τίτλους όπως “Keremejle, Keremejli, Керемејли, Керемеле” (βλ. για παράδειγμα εδώ και εδώ).

Με βάση την βάση δεδομένων του Allan Kelly, τον Σεπτέμβριο του 1909 πραγματοποιήθηκε η εξής ηχογράφηση στην Σόφια της Βουλγαρίας: “Ne plach mayko ne zhali k stanakh komita” (Gramola 13691b - 10-12605). Τραγουδάει ο Marko Ivanov και πρόκειται για το τραγούδι “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız” από τον «Χορ χορ Αγά».

Αξιοσημείωτη είναι η μεταφορά-διασκευή της οπερέτας για τον κινηματογράφο, ακολουθώντας μια πρακτική που καθιερώθηκε για εξαιρετικά δημοφιλή έργα: Το 1916, με πρωτοβουλία του Sigmund Weinberg και σε συνεργασία με τον Fuat Uzkinay, ξεκίνησαν τα γυρίσματα κινηματογραφικής ταινίας με τον τίτλο “Leblebici Horhor”, τα οποία διεκόπησαν λόγω θανάτου ενός εκ των πρωταγωνιστών. Το 1923 ο σκηνοθέτης Muhsin Ertuğrul ολοκλήρωσε τη μικρού μήκους βουβή ταινία “Leblebici Horhor”. Το 1934 ο ίδιος σκηνοθέτης, με τη συμμετοχή στο σενάριο του Nazim Hikmet, γύρισε την ταινία “Leblebici horhor Ağa”, η οποία συμμετείχε στο Β΄ Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, που πραγματοποιήθηκε το 1934, αποσπώντας τιμητική διάκριση.

Σχετικά με την κινηματογραφική μεταφορά της οπερέτας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και όσα αναφέρει η Γεωργία Κονδύλη (2014): «Εκτός από θεατρική δραστηριότητα ο θίασος Παπαϊωάννου εμφανίζει και κινηματογραφική: στα 1911 αναφέρεται ότι στον κινηματογράφο “Πατέ” της Σμύρνης παρουσιάζεται ως ταινία η οπερέτα Χορ Χορ Αγάς στην οποία δανείζουν την φωνή τους στα διάφορα πρόσωπα του έργου οι ηθοποιοί του θιάσου (Αμάλθεια 1911d). Ο Σολομωνίδης (1954: 197) επιβεβαιώνει ότι έγινε στο θίασο πρόταση από την εταιρεία Πατέ να παίξει ελληνικά και τουρκικά έργα για τον κινηματογράφο. Έτσι, το πρώτο έργο που επιλέχτηκε ήταν Ο Χορ χορ Αγάς. Η κινηματογράφηση πραγματοποιήθηκε σε μια τοποθεσία κοντά στο Μπουτζά».

Η παραπάνω πληροφορία επιβεβαιώνεται και από τη γαλλική εφημερίδα La Liberté της Κωνσταντινούπολης (13/11/1911, σελ. 3). Σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα, η ταινία, με τον θίασο Παπαϊωάννου, προβλήθηκε τον Νοέμβριο του 1911 στο Amphitheatre des Petits Champs της Κωνσταντινούπολης.

Το 1943, κατά την περίοδο που η Αρμενία αποτελούσε Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία και τμήμα της ΕΣΣΔ, παρουσιάστηκε στο Gledališče glasbene komedije, Hakob Paronyan (Θέατρο Μουσικής Κωμωδίας Hakob Paronyan) του Ερεβάν, μία «εξαρμενισμένη» εκδοχή της οπερέτας (δες εδώ), με τον τίτλο “Կարինե” (Каринэ ή Karine ή Garine) και νέο λιμπρέτο στην αρμενική γλώσσα. Τη σκηνοθεσία των παραστάσεων ανέλαβε ο Tatevos Saryan, την επανενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας ο Anoushavan Ter-Ghevondyan.

Από αυτή την εκδοχή της οπερέτας προέρχεται η ηχογράφηση “АРИЯ ЛЕБЛЕБИДЖИ” (Aprelevka Plant 12193 - 12193), η οποία πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το 1944 από τον ШАРА ТАЛЬЯН (Shara Talyan) και την All-Union Radio Committee Symphonic Orchestra υπό τη διεύθυνση του А. А. Грана (Alexander Gran). Πρόκειται για διασκευή με αρμενικούς στίχους του τραγουδιού “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız”. Με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία, καταγράφονται ακόμα τρεις ηχογραφήσεις από την οπερέτα “Karine” κατά την σοβιετική περίοδο:

- “Романс Каринэ из ком. оп. Каринэ”, А.Даниэлян; орк. п/у А.Шахгельдян, ΕΣΣΔ, 1945 (Грампластрест 13047)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ”, Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20340)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ (оконч.)", Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20341)

Στην Εθνική Όπερα του Ερεβάν θα παρουσιαστεί το 1951 ως κωμική όπερα σε διασκευή του Artemi Ayvazyan καθώς και το 1988 σε μία νέα διασκευή από τους Tigran Levonian και Ghazaros Sarian.

Η αρμενική εκδοχή της οπερέτας μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο στην ταινία “Каринэ” (Karine), η οποία ξεκίνησε τις προβολές στις κινηματογραφικές αίθουσες του Ερεβάν τον Μάρτιο του 1969 (δες την ταινία εδώ).

Στις 11 Μαΐου του 2010, 135 χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή της στην Κωνσταντινούπολη, έκανε πρεμιέρα στο Théâtre de Saint-Maur του Παρισιού διασκευή της οπερέτας στη γαλλική γλώσσα από τον Gérald Papasian με τον τίτλο “Gariné” (δες εδώ).

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης

The reforms introduced by the Ottoman Empire from 1839 to 1876 with the so-called “Tanzimat” reshaped the landscape in various aspects of social reality. More generally, the 19th century was a pivotal point in time for the course of the Empire, during which the Sultan and the administration looked towards Europe and introduced institutional changes. As far as music is concerned, the dissolution of the Janissary military orchestra that took place in 1826, but also the appointment of Giuseppe Donizetti as Istruttore Generale of the Court in 1828, were undoubtedly examples of the determination for change (see also Kokkonis 2017b: 133).

In this context, the Armenian Dikran Tchouhadjian (Tigran Chouhajian, Beyoğlu, Constantinople [Istanbul], 1837 – Smyrna [Izmir], March 11, 1898) was born in Constantinople, who was destined to compose a landmark work for the Ottoman (and more broadly for the “Eastern”) reality. This was the famous three-act musical-theatrical play “Leblebici Horhor Ağa” (Khorkor agha, the vendor of chickpeas), with a libretto in Ottoman Turkish by the also Armenian Takvor Nalyan (Hasköy, Constantinople, 1843 - 1876).

The present recording interacts with the song “Bahar geldi”, which could be translated as “Spring has come”.

The popularity of this play, and, of course, its music, was unprecedented, and influenced scholar and popular musicians, both within the Empire and beyond. The play’s music clearly communicates with the dynamic European musical theater traditions which were in constant development. They come from France, Austria, Italy and Germany, from the era of the Baroque and opera seria, up to the modern versions of the operetta. Listening to “Horhor”, one realizes that Tchouhadjian, who studied in Europe, conversed with “Die Entführung aus dem Serail” and “Don Giovanni” by Wolfgang Amadeus Mozart, “Don Pasquale” by Gaetano Donizzeti, but also with the Austrian waltz and the German singspiel. That is perhaps why, in the relevant literature, “Horhor” is sometimes characterized as a musical and an operetta, and sometimes as an opera or an opera buffa. Of course, this aesthetic edifice also includes the, often auto-exotic, easternized motifs, faithfully following the dictates of Europe’s national schools.

The play appears to have been first performed at the French Theater (Le Palais de Cristal) in Constantinople in November 1875 by the Ottoman Opera troupe. However, in the London newspaper The Musical World, in the issue of October 2, 1875, one can read the following: “Another Turkish comic opera, composed by M. Tchohadjian, and entitled, Leblebidji Khorkor, the Vendor of Chick-peas, Khorkor, will be performed during the approaching Ramazan at the Guedik Pasha Theatre in Stamboul”.

In addition, in 1889, “Appletons’ Annual Cyclopaedia and Register of Important Events of the Year 1886” was published in New York. The following is written on page 599, of this book:

“1876-As a curiosity, we must mention the performance of a Turkish operetta, "Leblebidji Horhor Agha," by the Impresario of the Tschohadjian troupe at Constantinople. The music, although built, in part, upon Turkish motives, is shaped entirely after Italian models, the scene being laid in the time of the Janizaries; a luxurious display of costumes was calculated to attract a public more fond of pageantry than fastidious in its musical taste”.

“Leblebidji Horhor Agha”, in its long journey that continues to this day, has enjoyed enormous success and appeal, has been staged in countless cities and countries, among them Cairo, Vienna, Smyrna, London, Paris, Yerevan, Venice, Baku, New York, Pasadena, etc., but also in Bulgaria, Romania, Germany, Russia, etc., and was the most widespread and popular musical work written in Turkish (see the 1975 Istanbul Devlet Opera ve Balesi [Istanbul State Opera and Ballet] TV adaptation of the operetta here).

In December 1881 it was presented by Agop Nismadjian's troupe at the Eden Theater in Thessaloniki. In the summer of 1883, from July 11 to September 13, the “Armenian Theater Group of the Turkish Operetta”, under the direction of the actor, singer, impresario and troupe leader Séropé Benglian (Serovpe Bengliyan, Beyoğlu, Constantinople, 1835 - Alexandria, 1900), presented the operetta, together with other works by the same composer, at the Faliro theater.

“Leblebidji Horhor Agha” thrilled the Greek audience, was translated into Greek and performed many times, mainly by Armenian, Turkish, Armenian-Turkish and Greek troupes. According to the data available so far (see Skandali, 2022: 313-326), up to 1915 thirty-one performances inside and outside Greek territory are recorded in Greek sources, while in the period 1915-1934 thirty-four performances took place in Greece (see here and here, for example). Its influence on the development of vaudeville and Greek operetta was catalytic, and its melodies and songs also influenced composers of rebetiko. As noted by Giorgos Leotsakos (see Giorgos Leotsakos, “Armenia:  Odoiporiko Diptycho. ΙΙ: aparaititos mousiko!”), it was “an integral part of modern Greek musical history”.

Indicative of its influence were the recordings made by Greek musicians (in Turkish and Greek) in the first decade of the 20th century, but also later. Among them are included:

- “Leblebidji Horhor I a”, Estudiantina Smyrniote [Smyrnaean Estudiantina], Constantinople, 1908 (Odeon xC 1902a - X 58590/1)
- “Leblebidji Horhor II a”, Estudiantina Smyrniote [Smyrnaean Estudiantina], Constantinople, 1908 (Odeon xC 1902b - X 58590/2)
- “Leblebidji Horhor III a”, Estudiantina Smyrniote [Smyrnaean Estudiantina], Constantinople, 1908 (Odeon xC 1902c - X 58590/3)
- “Leblebidji Horhor IV a”, Estudiantina Smyrniote [Smyrnaean Estudiantina], Constantinople, 1908 (Odeon xC 1902d - X 58590/4)
- “Leblebidji”, Estudiantina Smyrniote [Smyrnaean Estudiantina], probably Thessaloniki, 1909 (Odeon XSC 74 - X 54740)
- “Bahar Geldi”, Lefteris Menemenlis, Smyrna, June 7 , 1912 (Favorite 7071-t - 1-55053 & Columbia USA E-6127)
- “S’ agapo”, Giorgos Savaris, Tzon Miliaris, Lousien, Athens, 1927 (Columbia UK 20181 - 8092)
- “Ta palikaria tou Kioroglou”, Giorgos Savaris, Tzon Miliaris, Lousien, Athens, 1928 (Columbia UK 20216 - 8208)
- “Horhor-Agas”, Antonis Ntalgkas, Athens, June 1928 (HMV BF 1848 - AO 259)
- “S' agapo, se potho”, Tetos Dimitriadis, Camden, New Jersey, February 11, 1925 (Victor BVE 33739 - 79076)
- “O Armenis”, Kyriakos Mavreas, Athens, 1929 (Columbia UK W 20465 - 8339)

We should also note the adaptations of some of the most popular musical tunes of the play, such as the case of the recording “O kafes” by Giorgos Savaris, Tzon Miliaris and Loukianos Miliaris, under the direction of the pianist Sosos Ioannidis. The recording took place in Athens, in 1927, and the label of the record reads (the exotic) “tragoudi anatolitiko” [oriental/eastern song] (Columbia 20048 - 8046). This song interacts with “Çıtkırıldım”, from “Horhor Agha”.

Also, some of the tunes of the play seem to be popular on the island of Lesvos, particularly in the village of Agiasos. On the one hand, performances of the play in the city of Mytilini were held at least since 1934, when — as indexed by the “Anagnostirio Agiasou” — the local newspaper To Fos announced on March 12, 1934 that: “Turkish Operetta: It will be staged to the ‘Pantheon’ tonight. The immortal Turkish operetta Leblebidji ‘HOR - HOR AGA’ will be performed. The invited troupe will leave tomorrow for Athens”. On the other hand, in 1989, Nikos Dionysopoulos recorded musicians in Agiasos who performed the song under the title “Hor Hor Agas”, which was included in the publication “Lesvos Aiolis - Tragoudia kai Choroi tis Lesvou” [Lesbos Aiolis - Songs and Dances of Lesbos] (Crete University Press, CUP 9-10, 1997). In this recording, the following music tunes are performed, which come from “Horhor Agha's” songs: “Çıtkırıldım - Biz Köroğlu yavrusuyuz korkmayız or Köroğlu - Çıtkırıldım”.

Εxcerpts from the operetta, transcribed for piano by J. Assadour, were published on musical score, in Thessaloniki, by Édition de Musique S. Paulman and by Sam Yoel.

Regarding the non Greek-speaking recordings, the following should be noted:

According to the database that emerged from Allan Kelly research, in 1905, in Istanbul , were made the recordings of “Leblebidge” (144s - Z-0100000) by Musique du Gramophone and “I Leblebdji khorkhoro” (482r - X-100017) and “II Leblebdji khorkhoro” (483r - X-100018) by La Musique du Gramophone (Turkish). In 1906 the Orchestra Gramophone made the recordings "Quadrille Leblebidji, figs 1-2-3" (1642r - 2-10333 2-10598 X-100091) and "Quadrille Leblebidji, figs 4-5" (1643r - 2-10334 2- 10599 X-100092).

In March 1909, in Smyrna, Ovanes (Ovannes) Efendi made the recording "Bahar Yaldi Leblebedji" (Gramophone 12797b - 6-12847) and in June 1909, in Thessaloniki, the MUSIQUE DE L'ECOLE DES ARTS ET METIERS, SALONIQUE made the recording “Leblebedje Horhor Aga” (Gramophone 13493b - 2-10245).

Around 1911, the Orfeon orchestra recorded excerpts of the operetta in Constantinople (see here and the present recording).

There are also three recordings for Favorite, in February 1911, in Constantinople, by Küçük Benliyan Efendi, among which “Köroğlu” (4418-t - 1-55241) is included.

Five recordings of songs from the operetta were found, all by the Armenian singer Ovanes (Ovannes) Effendi, which were made in 1912, in Smyrna, for the record label Favorite. Among others, they include the songs “Souz souz” (7072-t - 1-55054), “Bahar Geldi” (7071-t - 1-55053) and “Biz Köroğlu Yavrusuyuz Korkmayız” (1-55045). Finally, we note an undated recording in Favorite with Ertuğrul Yatı Orkestrası under the direction of Mr. Lange (Leblebici [Milli Marş], 1-51228).

There are also two recordings, entitled "Leblebiji Hor Hor Agha", which were made between 1922 and 1926, in New York, by Torcom Bézazian and Edna White for Sohag (14A & 14B). One of them includes a duet from the operetta (see here).

Certain tunes of the play seem to have passed into the Jewish repertoires of the Eastern Ashkenazi Jews. In 1902, the Hebrew Publishing Company from New York printed a book under the title “The European Jewish wedding” (Di originale yidishe khasene). The book, digitized by the U.S. Library of Congress, contains Herman Shapiro’s transcriptions of traditional wedding tunes from the Yiddish/Klezmer repertoire. Transcription number 2 on page 1 and under the title “Zmiros” can be found in “Horhor”. More specifically, the transcription is the song titled “Çıtkırıldım”, which could be translated as “Fragile” (see here, here, here and here for the appearance of the song in Greek discography as well). The tune is also found in Jewish discography made in America. On May 10, 1923, in New York, the famous Naftule Brandwein and his orchestra recorded a medley under the title “Turkische Yalle Vey Uve-Tanz (Turkish Dance)” (Victor B-27892 - 73895-A). The tune in question can be heard after 1’ 38’’. It is noteworthy that on the other side of the record is the famous song “Heiser Bulgar” (Victor B-27889 - 73895-B), which also appears in Greek discography as “Chasapiko serviko”, later as “Macedon” and finally as the famous song from the movie “Rembetiko” “Tis Amynis ta paidia”.

This tune, “Çıtkırıldım”, can also be found in Serbian discography. In particular, two historical recordings have been found (kindly suggested by Nikola Zekić): The first comes from a catalog from Pathé, probably from 1910, where the soprano Cipora Papić is singing the song titled “Керемеле” (16938). The second recording, titled “Keremejle”, was made by actress and singer Draga Spasić for Homocord, probably in 1928-1929 (Se 4-038, TM31237). The sound of this recording is identical to the musical tune in question, which later continued to be present in the Serbian repertoire, with titles such as “Keremejle, Keremejli, Керемейли, Керемеле” (see for example here and here).

According to the database of Allan Kelly, the following recording took place in Sofia, Bulgaria, in September 1909: “Ne plach mayko ne zhali k stanakh komita” (Gramola 13691b - 10-12605). This is the song titled “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız”, found in “Hor hor Agha”; sang here by Marko Ivanov.

The adaptation of the operetta for the cinema, following a practice established for extremely popular works, is notable: In 1916, on the initiative of Sigmund Weinberg and in collaboration with Fuat Uzkinay, began the shooting of a film under the title “Leblebici Horhor”, which was interrupted due to the death of one of the stars. In 1923, director Muhsin Ertuğrul completed the short silent film “Leblebici Horhor”. In 1934, the same director, with the participation of Nazim Hikmet in the script, shot the film “Leblebici horhor Ağa”, which participated in the 2nd Venice International Film Festival, held in 1934, receiving an honorable distinction.

As regards the film adaptation of the operetta, what Georgia Kondyli (2014) mentions is also of particular interest: “Apart from its theatrical activity, the Papaioannou troupe also showed achievements in cinema: it is reported that in 1911, at the ‘Pathé’ movie theater in Smyrna, the operetta Horhor Agha was adapted as a movie in which the actors of the troupe lent their voices to the various characters (Amaltheia 1911d). Solomonidis (1954:197) confirms that the troupe was offered by the company Pathé to adapt Greek and Turkish plays into movies. Thus, the first play that was selected was Horhor Agha. The filming took place somewhere near Buca".

The above information is also confirmed by the French newspaper La Liberté of Constantinople (13/11/1911, p. 3). According to the relevant publication, the film, with the Papaioannou troupe, was screened in November 1911 at the Amphitheater des Petits Champs in Constantinople.

In 1943, during the period when Armenia was a Soviet Socialist Republic and part of the USSR, an Armenian version of the operetta (see here) was performed at the Gledališče glasbene komedije, Hakob Paronyan (Hakob Paronyan Theater of Musical Comedy) in Yerevan, under the title “Կարինե” (Карине or Karine or Garine) and a new libretto in the Armenian language. The performances were directed by Tatevos Saryan, re-orchestrated and conducted by Anoushavan Ter-Ghevondyan.

From this version of the operetta comes the recording “АРИЯ ЛЕБЛЕБИДЖИ” (Aprelevka Plant 12193 - 12193), which took place in Moscow, in 1944, by ШАРА ТАЛЬЯН (Shara Talyan) and the All-Union Radio Committee Symphonic Orchestra under the direction of А. Грана (Alexander Gran). This is an adaptation with Armenian lyrics of the song “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayiz”. According to the data available so far, three more recordings of the operetta “Karine” during the Soviet period were found:

- “Романс Каринэ из ком. оп. Каринэ”, А.Даниэлян; орк. п/у А.Шахгельдян, USSR, 1945 (Грампластрест 13047)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ”, Орк. п/у Г.Столярова, USSR, 1951 (Грампластрест 20340)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ (оконч.)”, Орк. п/у Г.Столярова, USSR, 1951 (Грампластрест 20341)

It was presented at the Yerevan National Opera in 1951 as a comic opera adapted by Artemi Ayvazyan, and, in 1988, in a new adaptation by Tigran Levonian and Ghazaros Sarian.

The Armenian version of the operetta was brought to the cinema through the film “Каринэ” (Karine), which began its screenings in Yerevan cinemas in March 1969 (watch the film here).

On May 11, 2010, 135 years after its first performance in Constantinople, an adaptation of the operetta in French by Gérald Papasian under the title “Gariné” premiered at the Théâtre de Saint-Maur in Paris (see here).

Research and text: Leonardos Kounadis and Nikos Ordoulidis

Αρχείο Κουνάδη

Kounadis Archive

Orfeon

Orfeon

1911 (;)

1911 (?)

Ν. Διονυσόπουλος, Λ. Κουνάδης

cc

201807311239
Col_8092_SAgapo
Odeon_54740_Leblebidji
Col_E6127_BaharGueldi
Orfeon_10424_LeblebidjiHorhor_I
Odeon_58590_LeblebidjiHorhor_Ia
Col_8339_OArmenis
Col_8046_OKafes

Δίσκος 10'' (25 εκατοστών)

10 in. (25 cm)

Οπερέτα

Orfeon_10425_LeblebidjiHorhor_II

Κωνσταντινούπολη

Constantinople (Istanbul)

Οργανικό

Instrumental

Ορχήστρα Orfeon

Orfeon Orchestra

No-10425

618

3:38

Δισκοθήκη Αρχείου Κουνάδη

Kounadis Archive Record Library