Νινόν, Νινέτα

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Το “Νινόν Νινέτα” ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.

Το “Νινόν Νινέτα” ηχογραφείται στην Κωνσταντινούπολη στη 1 Μαρτίου 1909, για λογαριασμό της Gramophone, με την Ελληνική Εστουδιαντίνα. Την ευθύνη της ηχογράφησης είχαν οι ηχολήπτες Fred Gaisberg και Hugh Murtagh.

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν μέχρι στιγμής εντοπιστεί άλλες δύο ηχογραφήσεις του τραγουδιού:

- Δνίς Κλοτίλδη & Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη 1909 (Gramophone 12873b - 4-13550)
- Αντώνης Μελιτσιάνος, Κωνσταντινούπολη 1910-1911 (Grammavox 13000)

Στην ελληνική παρτιτούρα που κυκλοφόρησε, με τίτλο "Νινόν-Νινέττα" (και στα γαλλικά Ninon-Ninette), από τις εκδόσεις Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη, το τραγούδι αποδίδεται (μουσική και στίχοι) στον Χ. Χ. Όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο της παρτιτούρας, αποτέλεσε επιτυχία της Σμυρναίικης Εστουδιαντίνας του Βασίλη Σιδερή. Στην τέταρτη σελίδα της παρτιτούρας αναγράφονται και άλλοι στίχοι, που δεν περιλαμβάνονται στην παρούσα ηχογράφηση, στα ελληνικά και γαλλικά.

Όπως επισημαίνουν οι Γιώργος Κωνστάντζος, Θωμάς Ταμβάκος και Αθανάσιος Τρικούπης (2014: 150–151), Χ. Χ. ήταν το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε ο συνθέτης Σωτήριος Γκρεκ.

Το τραγούδι καταγράφεται από την Στέλλα Επιφανίου-Πετράκη στα Λαογραφικά της Σμύρνης (τόμος Ε΄, σελ. 83 και 80 αντίστοιχα α' και β' έκδοση) και στην παράγραφο των ελαφρών τραγουδιών.

Πρόκειται για ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού "'E spingole frangese", σε μουσική του Enrico De Leva (1867 – 1955) και στίχους του Salvatore Di Giacomo (1860 – 1934). Η ναπολιτάνικη παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε το 1888 στο Μιλάνο από τις εκδόσεις Ricordi. Στον τίτλο της έκδοσης πληροφορούμαστε πως το τραγούδι παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ “Piedigrotta”.

Το “Piedigrotta” αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ πήρε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.

Η ιταλική πρωτότυπη εκδοχή του τραγουδιού φαίνεται να έχει ηχογραφηθεί πλείστες όσες φορές, τόσο στο γραμμόφωνο όσο και σε κυλίνδρους.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης

At the beginning of the 20th century, Europe is living in peace and prosperity. The “Belle Époque” is an outgrowth of previous important historical events and developments. The networks that are created and which evolve funnel both people and their products, tangible and intangible. It is within this multi-layered world that sound recording and sound reproduction is invented. Early record labels send mobile crews literally all over the world to record local musicians. The range of the repertoire is endless. Cosmopolitanism in large urban centers favors polystylisms and polymorphisms. Colonialism, revolutions, conflicts, refugee flows; the theater, cinema, radio, photography, orchestras’ tours, but also circulations in all kinds of commercial channels in a world that evolves dynamically and anisotropically, form a complex network of “centers” and “peripheries” in alternating roles setting musical idioms in motion, both literally and figuratively. The network in which the Greek-speaking urban popular song participates, constantly conversing with its co-tenants, is magnificent. Discography has already provided important tools in understanding the relationships that developed between “national” repertoires. The result of this ongoing research is “Cosmopolitanism in Greek Historical Discography”.

Historical sources underline the close relations between Italian-speaking and Greek-speaking music. The conversations that developed with specific places, such as the Ionian Islands, the Dodecanese and Patras, as well as their results, are enough to highlight the strong ties between the two ethno-cultural groups. Furthermore, relationships were forged in places where the two ethnicities lived together, such as, for example, in the case of cosmopolitan Smyrna (Izmir) in the Ottoman Empire, or that of New York, where Italians and Greeks immigrated. When researching the historical material, it seems that one particular city in the Italian peninsula developed special relations with the large urban centers where Greek-speaking musicians played a leading role: it was Naples, with its famous Canzone Napoletana. "Ninon Nineta" belongs to a corpus of songs from which the Greek protagonists borrowed music and/or lyrics from pre-existing Neapolitan-speaking songs. In many cases, the appropriations concern not only Neapolitan-speaking songs but the Italian language as a whole, since, often, the original Neapolitan-speaking songs were translated into Italian, from which the loan arose. These songs arrived at the Greek-speaking world either directly or indirectly, through other repertoire networks. In any case, the circulation of musics is already a reality before the 20th century with theatrical and musical performances tours, but also with the networks of music publishing houses. Discography is not only embedded in this context, but plays a key role in its transformation. The appropriation by Greek musicians is twofold: on the one hand are the lyrics, which are now in Greek (often, in fact, they have nothing to do with the original ones), and, on the other hand, are the performance practices: different instrumentation, different singing style, often differences in melodic and rhythmic forms but also in the harmonies. Greek musicians adapt what they hear to their own condition, based on their own capabilities. After all, the mandolins, the guitars, the marches, polyphonic song and the bel canto singing style are characteristics that reveal the influences of the Canzone Napoletana on the Greek-speaking urban popular song. It should also be noted that, in various cases, often due to the great international success of the songs, the network that is finally formed is extremely complex and does not only concern Greek-Italian relations.

The song "Ninon Nineta" was recorded in Constantinople (Istanbul) on March 1, 1909 for Gramophone, with the Elliniki Estudiantina (Greek Estudiantina). Sound engineers Fred Gaisberg and Hugh Murtagh were in charge of the recording.

In Greek historical discography another two recordings has been found so far:

- Dnis Klotildi & Elliniki Estoudiantina, Smyrna 1909 (Gramophone 12873b - 4-13550)
- Antonis Melitsianos, Constantinople 1910-1911 (Grammavox 13000)

In the Greek musical score that was published, entitled "Ninon-Ninetta" (Ninon-Ninette in French), by the Christidis publishing house in Constantinople, the song is attributed (music and lyrics) to Χ. Χ. As written on the cover of the musical score, it was a hit by Vasilis Sideris’ Smyrnaiki Estudiantina (Smyrnaean Estudiantina). The fourth page of the musical score contains other lyrics, which were not included in this recording, in Greek and French.

As pointed out by Giorgos Konstantzos, Thomas Tamvakos and Athanasios Trikoupis (2014: 150–151), Χ. Χ. was the nickname used by the composer Sotirios Grec.

The song is mentioned by Stella Epifaniou-Petraki in the book Laografika tis Smyrnis (Folklore from Smyrna) (volume E, pp. 83 and 80, respectively in the first and second edition) and in the paragraph of elafro (light) songs.

This is a Greek adaptation of the Neapolitan song "'E spingole frangese", set to music by Enrico De Leva (1867 – 1955) and lyrics by Salvatore Di Giacomo (1860 – 1934). The song’s Neapolitan musical score was published in Milan in 1888 by the Ricordi publishing house. In the title of the publication we are informed that the song was presented at the "Piedigrotta" festival.

"Piedigrotta" refers to one of the most famous and oldest religious festivals that took place in Naples. During the festival, a music competition took place, which, in the 19th century, turned into a dynamic festival. This festival took the form of a commercial mechanism which played a key role in shaping and promoting Neapolitan song.

The Italian original version of the song seems to have been recorded several times, both on the phonograph and on cylinders.

Research and text: Leonardos Kounadis and Nikos Ordoulidis