Λατέρνα της Πόλης

Λατέρνα της Πόλης

Laterna tis Polis

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά έναν ορχηστρικό σκοπό, αρκετά δημοφιλή ακόμη και σήμερα στο σύγχρονο λαϊκό ρεπερτόριο, ο οποίος με βάση τα μέχρι τώρα στοιχεία φαίνεται να ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Τον σκοπό μοιράζονται πολλά «εθνικά» ρεπερτόρια· κύριοι αγωγοί του, όμως, δείχνουν πως αποτέλεσαν οι Εβραίοι και οι Έλληνες μουσικοί. Στο Discography of American Historical Recordings (DAHR) συναντάμε τις εξής πληροφορίες:

Στις 15 Αυγούστου του 1927, η ορχήστρα του Κώστα Παπαγκίκα ηχογραφεί στη Νέα Υόρκη το ορχηστρικό “Η λατέρνα της πόλης” (Okeh W 81229 – 82507). Πρόκειται για εκδοχή του σκοπού που μας ενδιαφέρει.

Περίπου ένα μήνα αργότερα, στις 29 Σεπτεμβρίου του 1927, η ορχήστρα του Dimitry Kornienko ηχογραφεί το ορχηστρικό “Katerinke” (Victor BE 40254). Η ιστορία του Kornienko είναι ενδιαφέρουσα: γεννημένος το 1888 στο Κίεβο της Ουκρανίας, μεταναστεύει στην Αμερική στα τέλη του 1923. Στην εγγραφή του στο πλοίο Βύρων, το οποίο παίρνει από την Κωνσταντινούπολη, δηλώνει ρωσική εθνικότητα και ως προηγούμενο τόπο κατοικίας του το Μπατούμι, πόλη της σημερινής Γεωργίας, στα σύνορα με την Τουρκία στη Μαύρη Θάλασσα. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα φαίνεται να είναι και η πληροφορία που προέρχεται από τον Martin Schwartz, ότι στην Yiddish γλώσσα η λέξη “Katerinke” σημαίνει “λατέρνα” και αυτό λόγω του τρόπου θανάτου της Αγίας Αικατερίνης, επάνω σε μία ρόδα βασανιστηρίων.

Η συγκεκριμένη ηχογράφηση κυκλοφορεί στο εμπόριο με διάφορες εκδοχές, όσον αφορά τον τίτλο:

- I laterna tis polis (VΙ 80212)
- Katerinka (VΙ 80213)
- Η λατέρνα της Πόλης (VI 26 8037)
- Besarabia (VI 19023)

Όπως διαβάζουμε στο DAHR, κάθε κυκλοφορία της ηχογράφησης προορίζονταν και για μια διαφορετική «εθνική» αγορά της Αμερικής: ουκρανική, ρωσική, ρουμάνικη, πολωνέζικη, εβραϊκή, ελληνική.

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης

At the beginning of the 20th century, Europe is living in peace and prosperity. The “Belle Époque” is an outgrowth of previous important historical events and developments. The networks that are created and which evolve funnel both people and their products, tangible and intangible. It is within this multi-layered world that sound recording and sound reproduction is invented. Early record labels send mobile crews literally all over the world to record local musicians. The range of the repertoire is endless. Cosmopolitanism in large urban centers favors polystylisms and polymorphisms. Colonialism, revolutions, conflicts, refugee flows; the theater, cinema, radio, photography, orchestras’ tours, but also circulations in all kinds of commercial channels in a world that evolves dynamically and anisotropically, form a complex network of “centers” and “peripheries” in alternating roles setting musical idioms in motion, both literally and figuratively. The network in which the Greek-speaking urban popular song participates, constantly conversing with its co-tenants, is magnificent. Discography has already provided important tools in understanding the relationships that developed between “national” repertoires. The result of this ongoing research is “Cosmopolitanism in Greek Historical Discography”.

This is an instrumental tune, quite popular even nowadays in the modern folk-popular repertoire, which, based on the data so far, seems to have been recorded in America. Many "national" repertoires share the tune; however, it seems that its main conductors were Jewish and Greek musicians. We found the following information in the Discography of American Historical Recordings (DAHR):

On August 15 1927, Kostas Papagkika’s orchestra recorded in New York the instrumental piece "I laterna tis Polis" (The barrel piano of Poli, [i.e. Constantinople]) (Okeh W 81229 – 82507). This is a version of the song that we are examining.

About a month later, on September 29 1927, Dimitry Kornienko's orchestra recorded the instrumental song "Katerinke" (Victor BE 40254). Kornienko's story is an interesting one: born in 1888 in Kiev, Ukraine, he immigrated to America in late 1923. In his registration on the ship Byron, which he took from Constantinople (Istanbul), he declared his nationality as Russian, and Batumi, a city of present-day Georgia on the border of Turkey in the Black Sea, as his previous place of residence. The information coming from Martin Schwartz that in the Yiddish language the word "Katerinke" means "barrel piano" (because of the way St. Catherine died, i.e. on a wheel of torture) seems to be even more interesting.

In terms of its title, this recording was issued in various versions:

- I laterna tis polis (VΙ 80212)
- Katerinka (VΙ 80213)
- I laterna tis Polis (VI 26 8037)
- Besarabia (VI 19023)

As one can read in the DAHR, each re-issue of the recording was intended for a different market of America: the Ukrainian, Russian, Romanian, Polish, Jewish and Greek one.

Syncretism, which is observed in the musical actualizations of the areas where Greeks lived and recorded, mainly in the area of folk-popular traditions, is monumental. It only takes one to listen to historical discography, which begins in New York, Smyrna (Izmir), Constantinople (Istanbul), Athens and Thessaloniki since 1900. An essential part of this syncretism concerns the Jews, who constitute one of the main conduits in the uniquely diverse cultural heritage of the Greek-speaking world. They borrow and lend, but they also carry more distant traditions from the places where they have previously lived and the places they have traveled to. They are the central interlocutors in the Greek and Ottoman ecumene, together with Turkish-speaking Muslims, Orthodox but also Catholic Greek-speaking and Armenians, Levantine Protestants, Europeans and Americans, and compose a rich musical mosaic which consists of heterogeneous but co-existent palimpsests: a reservoir to which everyone contributes but from which also everyone receives.

The sources show the timeless existence of a Jewish element, at least since the Hellenistic period, in areas that millennia later formed the modern Greek state. After the “Edict of Milan” in 313 AD and the gradual Christianization of the Eastern Empire, the Jewish element found itself in a difficult position. The Jewish populations that have since been established in these lands became known as Romaniote Jews (or “Romaniotes”’ Rome – Romios). Their historical geographical center of reference was the city of Ioannina, and they speak Greek with various linguistic mixtures. After 1492 and the “Alhambra Decree” by the joint Spanish monarchs Ferdinand and Isabella, those Jews who did not accept to embrace Christianity were expelled from the Iberian peninsula. They became known as the Sepharadi Jews (or “Sepharadim”), one of the largest Jewish ethno-cultural categorizations (Sepharad in Jewish texts is referred to as the region of present-day Spain). Thessaloniki was one of the main destination points of this displacement, as the ties with the city were older and already close. Apart from the role played by the Greek Jews in the musical developments on the Greek peninsula, there were also important mutual influences between the Greek-speaking Orthodox and the Jews in various other areas where the two communities lived together. As, for example, in Odessa, with the Eastern Ashkenazi Jews, who mainly speak Yiddish, a sui generis Semitic-Slavic language (in Jewish texts, the Kingdom of Ashkenaz, a descendant of Noah, is connected with north-eastern European territories). Their orchestral repertoire is often called klezmer. In other words, apart from the geographical limits of the modern Greek state, the cultural conversations between the Greek Orthodox and the Jews also concern other parts of the world, both in Europe and America, where they met as immigrants.

Research and text: Nikos Ordoulidis

Αρχείο Κουνάδη

Kounadis Archive

Columbia USA

Columbia (USA)

10/1928

10/1928

Ν. Διονυσόπουλος, Λ. Κουνάδης

cc

Δίσκος 12'' (30 εκατοστών)

12 in. (30 cm)

Col_56130_LaternaTisPolis

Νέα Υόρκη

New York

Οργανικό

Instrumental

Λουκιανού Καββαδία Νόβελτυ σεξτέτο (Μαντολινάτα και αρμόνικα)

L. Kavvadias Novelty Sextette (Mandolinata and harmonica)

Χασάπικος

Chasapikos

56130-F

W 206038

3:55

Δισκοθήκη Αρχείου Κουνάδη

Kounadis Archive Record Library